η αλήθεια μόνον έναντι θανάτου δίδεται

Τελειώνουμε τον Κρητικό στην τάξη. «Την απιθώνω με χαρά, κι ήτανε πεθαμένη». Γιατί «με χαρά»; - συζητάμε. Έχει φέρει σε πέρας την αποστολή του, λέει η Ν. Γιατί στο βάθος ξέρει, αισθάνεται ότι έχει ανυψωθεί ηθικά και έχει κερδίσει και τον αιώνιο έρωτα, λέει η Α. Και το «ήτανε πεθαμένη»; Γιατί θα πρέπει να ήταν έτσι, ρωτάει η Ι.
Κάτι απάντησα, μια πιο άμεση απάντηση θα ήταν, πάντως, ο γνωστός στίχος του Ελύτη από τα Ελεγεία της Οξώπετρας: «Αλλ’/Η αλήθεια μόνον έναντι θανάτου δίδεται».
Σκεφτόμουν πόσο κοντά βρίσκονται οι δυο αυτοί ποιητές, ο Ελύτης με το Σολωμό. Από πόσο κοινά μονοπάτια περπάτησαν στα ποιητικά τοπία.
Η θέση της ποίησης και του ποιητή, του φωτός, του θείου, του έρωτα, του υπερβατικού, του θανάτου, η σύλληψη της ποιητικής λειτουργίας, γενικότερα.
Διάσπαρτες καταθέσεις του Ελύτη σε πολλά κείμενά του επιβεβαιώνουν τη συγγένεια αυτή. Είναι τεράστιο θέμα για να εξαντληθεί από μια πρόχειρη ανάρτηση σε ένα ιστολόγιο. Αξίζει, όμως, νομίζω, κάποια στιγμή να μελετηθεί και να συζητηθεί περισσότερο. Ενδεικτικά:
« Αν κάποιος από τους νεοέλληνες εστάθηκε δάσκαλός μου, αυτός βέβαια ήτανε ο Σολωμός· το λέω με δέος γιατί κάθε γειτνίαση μαζί του σε συντρίβει. Ο Σολωμός ήταν πολύ μεγάλος ποιητής, και πιστεύω ότι εάν οι ξένοι μπορούσαν να διαβάσουν ελληνικά, θα τον είχαν κατατάξει μέσα στους πέντε δέκα κορυφαίους του κόσμου, όλων των αιώνων», γράφει ο Ελύτης στην «Αυτοπροσωπογραφία σε λόγο προφορικό» ( εκδ. ύψιλον, 2000, σελ. 29). Στο βιβλίο του που μόλις εκδόθηκε από τις εκδόσεις ύψιλον (« Συν τοις άλλοις»), όπου περιέχονται 37 του συνεντεύξεις από το 1942 μέχρι το1992, σημειώνω πρόχειρα με ένα νυσταγμένο μολύβι κάπου 30 άμεσες αναφορές στο Σολωμό, όπου ξεκάθαρα τονίζεται η ιδιαίτερη εκτίμηση που τρέφει στην ποιητική του μεγαλοφυία. Παραδείγματα:
« Το μεγαλείο του Σολωμού ολοένα μου αποκαλύπτεται και δεν εξαντλείται. Κι άλλα εκατό χρόνια να ζήσω, πιστεύω, κάτι θα διδάσκομαι, κάτι θα αντλώ από τη μεγαλοφυία του» (σελ. 232) Ή «Σκέπτομαι τη μεγάλη ποίηση του Σολωμού, το γεγονός ότι είχε πετύχει αυτή τη μαγεία του λόγου που θεωρήθηκε αισθητική επινόηση του Μαλλαρμέ. Αλλά κάθε στίχος από τους Ελεύθερους Πολιορκημένους έχει άπειρα μεγαλύτερη πνευματικότητα από τον στίχο του Μαλλαρμέ». (σε. 196) Ή «Ευτυχήσαμε να έχουμε το Σολωμό. Όσο περνούν τα χρόνια, τόσο περισσότερο ανακαλύπτω το μεγαλείο του. Νομίζω ότι είναι ένας από τους δέκα μεγαλύτερους ποιητές όλων των καιρών» σελ. 84). Και πάει λέγοντας. Αλλά το εξαιρετικά ενδιαφέρον είναι να συναντάει κανείς μέσα στο ίδιο το έργο, ποιητικό ή πεζό, του Οδυσσέα Ελύτη ιδέες που μοιράζεται με τον εθνικό ποιητή. Πάλι ενδεικτικά παραδείγματα: « Αχ, δεν υποψιαστήκαμε ποτέ πόσο υπονομευμένη από θεότητα είναι η γη», γράφει ο Ελύτης στα Ελεγεία της Οξώπετρας, που λέγαμε. «Η φύση είναι ο χώρος του μυστηρίου και του θαύματος. Ορίζεται από την κατηγορία της θειότητας, της ιερότητας. Άνθρωπος, φύση, θείο, εμφανίζονται ομοειδή. Έτσι, αυτός ο κόσμος είναι ο φυσιολογικός χώρος της θεότητας. Και η "θεοφάνεια", η εμφάνιση, δηλαδή του θεού, αποτελεί μια οικεία και καθημερινή εμπειρία μέσα στην ελληνική φύση. Φυσικές, ηθικές, πνευματικές αξίες εξισώνονται, κάτι που μας φέρνει κοντά στην ιδέα της ενότητας του Σύμπαντος.», γράφει ο Καψωμένος, αναφερόμενος στο ποιητικό σύμπαν του Σολωμού.
«Έπλασα έναν μύθο με άξονα το φως και τον έρωτα έως θανάτου», λέει ο Ελύτης σε μια συνέντευξή του. Τη σύζευξη του Έρωτα και του θανάτου βλέπαμε μόλις σήμερα στην τάξη, με αφορμή το «Μόλις είν έτσι δυνατός ο Έρωτας κι ο Χάρος», του Σολωμού.
Σε άλλα σημεία… «Ε λοιπόν ναι, δεν υπάρχει αμφιβολία. Η έμφυτη ροπή μου να εξαγιάζω την αίσθηση εκβάλλει κατευθείαν στο όραμα του Παραδείσου. Και είναι η νόηση του αφηρημένου μεσ’ απ’ την αίσθηση του συγκεκριμένου που με κάνει αμετανόητα να ξαναγυρίζω, θύμα κι εγώ του αιώνιου, στο απόλυτο αστραποβόλημα μιας θάλασσας μέσα στον ήλιο: Elle est retrouvèe! Quoi? l´èternitè. C´est la mer melèe au soleil.» Δε μιλάει ο Σολωμός· ο Ελύτης τα αναφέρει στα «Ανοιχτά Χαρτιά» ( εκδ. Ίκαρος, 2000, σελ. 31). Και λίγο παρακάτω (σελ. 42) « η ατελεύτητη φορά προς το φως το Φυσικό, που είναι ο Λόγος, και το φως το Άκτιστον, που είναι ο Θεός. Γι’ αυτό γράφω». Κι ακόμα (σελ. 42-43) « η Ποίηση μάς ξεμαθαίνει από τον κόσμο, τέτοιον που τον βρήκαμε: τον κόσμο της φθοράς, που έρχεται κάποια στιγμή να δούμε ότι είναι η μόνη οδός για να υπερβούμε τη φθορά, με την έννοια που ο Θάνατος είναι η μόνη οδός για την Ανάσταση.»
Δυο ποιητικοί κόσμοι σε διάλογο, δυο καθαρές, τολμηρές ποιητικές ματιές γοητευμένες από το θαύμα της ύπαρξης. Η ευτυχέστερη δική μας ευκαιρία να αντλήσουμε κι από τις δύο, από τα βαθύτερα κοιτάσματά τους.

Και μια και ξεκινήσαμε από τη σύζευξη του Έρωτα και του Θανάτου, ας κλείσουμε, με τον Ελύτη, κάπως έτσι. « Θέλουμε δε θέλουμε, είμαστε όλοι μας δέσμιοι μιας ευτυχίας, που από δικό μας λάθος αποστερούμαστε. Να από πού ξεπηδά η προαιώνια λύπη της αγάπης» ( Ανοιχτά χαρτιά, σελ. 43)

( ευκαιρία, η ανάρτηση αυτή, να θυμηθούμε το σαββατιάτικο ραντεβού μας στο ίδρυμα Θεοχαράκη για την έκθεση «Ο εικαστικός και ποιητικός κόσμος του Οδυσσέα Ελύτη» )