Τετάρτη 12 Οκτωβρίου 2011

η αλήθεια μόνον έναντι θανάτου δίδεται

Τελειώνουμε τον Κρητικό στην τάξη. «Την απιθώνω με χαρά, κι ήτανε πεθαμένη». Γιατί «με χαρά»; - συζητάμε. Έχει φέρει σε πέρας την αποστολή του, λέει η Ν. Γιατί στο βάθος ξέρει, αισθάνεται ότι έχει ανυψωθεί ηθικά και έχει κερδίσει και τον αιώνιο έρωτα, λέει η Α. Και το «ήτανε πεθαμένη»; Γιατί θα πρέπει να ήταν έτσι, ρωτάει η Ι.
Κάτι απάντησα, μια πιο άμεση απάντηση θα ήταν, πάντως, ο γνωστός στίχος του Ελύτη από τα Ελεγεία της Οξώπετρας: «Αλλ’/Η αλήθεια μόνον έναντι θανάτου δίδεται».
Σκεφτόμουν πόσο κοντά βρίσκονται οι δυο αυτοί ποιητές, ο Ελύτης με το Σολωμό. Από πόσο κοινά μονοπάτια περπάτησαν στα ποιητικά τοπία.
Η θέση της ποίησης και του ποιητή, του φωτός, του θείου, του έρωτα, του υπερβατικού, του θανάτου, η σύλληψη της ποιητικής λειτουργίας, γενικότερα.
Διάσπαρτες καταθέσεις του Ελύτη σε πολλά κείμενά του επιβεβαιώνουν τη συγγένεια αυτή. Είναι τεράστιο θέμα για να εξαντληθεί από μια πρόχειρη ανάρτηση σε ένα ιστολόγιο. Αξίζει, όμως, νομίζω, κάποια στιγμή να μελετηθεί και να συζητηθεί περισσότερο. Ενδεικτικά:
« Αν κάποιος από τους νεοέλληνες εστάθηκε δάσκαλός μου, αυτός βέβαια ήτανε ο Σολωμός· το λέω με δέος γιατί κάθε γειτνίαση μαζί του σε συντρίβει. Ο Σολωμός ήταν πολύ μεγάλος ποιητής, και πιστεύω ότι εάν οι ξένοι μπορούσαν να διαβάσουν ελληνικά, θα τον είχαν κατατάξει μέσα στους πέντε δέκα κορυφαίους του κόσμου, όλων των αιώνων», γράφει ο Ελύτης στην «Αυτοπροσωπογραφία σε λόγο προφορικό» ( εκδ. ύψιλον, 2000, σελ. 29). Στο βιβλίο του που μόλις εκδόθηκε από τις εκδόσεις ύψιλον (« Συν τοις άλλοις»), όπου περιέχονται 37 του συνεντεύξεις από το 1942 μέχρι το1992, σημειώνω πρόχειρα με ένα νυσταγμένο μολύβι κάπου 30 άμεσες αναφορές στο Σολωμό, όπου ξεκάθαρα τονίζεται η ιδιαίτερη εκτίμηση που τρέφει στην ποιητική του μεγαλοφυία. Παραδείγματα:
« Το μεγαλείο του Σολωμού ολοένα μου αποκαλύπτεται και δεν εξαντλείται. Κι άλλα εκατό χρόνια να ζήσω, πιστεύω, κάτι θα διδάσκομαι, κάτι θα αντλώ από τη μεγαλοφυία του» (σελ. 232) Ή «Σκέπτομαι τη μεγάλη ποίηση του Σολωμού, το γεγονός ότι είχε πετύχει αυτή τη μαγεία του λόγου που θεωρήθηκε αισθητική επινόηση του Μαλλαρμέ. Αλλά κάθε στίχος από τους Ελεύθερους Πολιορκημένους έχει άπειρα μεγαλύτερη πνευματικότητα από τον στίχο του Μαλλαρμέ». (σε. 196) Ή «Ευτυχήσαμε να έχουμε το Σολωμό. Όσο περνούν τα χρόνια, τόσο περισσότερο ανακαλύπτω το μεγαλείο του. Νομίζω ότι είναι ένας από τους δέκα μεγαλύτερους ποιητές όλων των καιρών» σελ. 84). Και πάει λέγοντας. Αλλά το εξαιρετικά ενδιαφέρον είναι να συναντάει κανείς μέσα στο ίδιο το έργο, ποιητικό ή πεζό, του Οδυσσέα Ελύτη ιδέες που μοιράζεται με τον εθνικό ποιητή. Πάλι ενδεικτικά παραδείγματα: « Αχ, δεν υποψιαστήκαμε ποτέ πόσο υπονομευμένη από θεότητα είναι η γη», γράφει ο Ελύτης στα Ελεγεία της Οξώπετρας, που λέγαμε. «Η φύση είναι ο χώρος του μυστηρίου και του θαύματος. Ορίζεται από την κατηγορία της θειότητας, της ιερότητας. Άνθρωπος, φύση, θείο, εμφανίζονται ομοειδή. Έτσι, αυτός ο κόσμος είναι ο φυσιολογικός χώρος της θεότητας. Και η "θεοφάνεια", η εμφάνιση, δηλαδή του θεού, αποτελεί μια οικεία και καθημερινή εμπειρία μέσα στην ελληνική φύση. Φυσικές, ηθικές, πνευματικές αξίες εξισώνονται, κάτι που μας φέρνει κοντά στην ιδέα της ενότητας του Σύμπαντος.», γράφει ο Καψωμένος, αναφερόμενος στο ποιητικό σύμπαν του Σολωμού.
«Έπλασα έναν μύθο με άξονα το φως και τον έρωτα έως θανάτου», λέει ο Ελύτης σε μια συνέντευξή του. Τη σύζευξη του Έρωτα και του θανάτου βλέπαμε μόλις σήμερα στην τάξη, με αφορμή το «Μόλις είν έτσι δυνατός ο Έρωτας κι ο Χάρος», του Σολωμού.
Σε άλλα σημεία… «Ε λοιπόν ναι, δεν υπάρχει αμφιβολία. Η έμφυτη ροπή μου να εξαγιάζω την αίσθηση εκβάλλει κατευθείαν στο όραμα του Παραδείσου. Και είναι η νόηση του αφηρημένου μεσ’ απ’ την αίσθηση του συγκεκριμένου που με κάνει αμετανόητα να ξαναγυρίζω, θύμα κι εγώ του αιώνιου, στο απόλυτο αστραποβόλημα μιας θάλασσας μέσα στον ήλιο: Elle est retrouvèe! Quoi? l´èternitè. C´est la mer melèe au soleil.» Δε μιλάει ο Σολωμός· ο Ελύτης τα αναφέρει στα «Ανοιχτά Χαρτιά» ( εκδ. Ίκαρος, 2000, σελ. 31). Και λίγο παρακάτω (σελ. 42) « η ατελεύτητη φορά προς το φως το Φυσικό, που είναι ο Λόγος, και το φως το Άκτιστον, που είναι ο Θεός. Γι’ αυτό γράφω». Κι ακόμα (σελ. 42-43) « η Ποίηση μάς ξεμαθαίνει από τον κόσμο, τέτοιον που τον βρήκαμε: τον κόσμο της φθοράς, που έρχεται κάποια στιγμή να δούμε ότι είναι η μόνη οδός για να υπερβούμε τη φθορά, με την έννοια που ο Θάνατος είναι η μόνη οδός για την Ανάσταση.»
Δυο ποιητικοί κόσμοι σε διάλογο, δυο καθαρές, τολμηρές ποιητικές ματιές γοητευμένες από το θαύμα της ύπαρξης. Η ευτυχέστερη δική μας ευκαιρία να αντλήσουμε κι από τις δύο, από τα βαθύτερα κοιτάσματά τους.

Και μια και ξεκινήσαμε από τη σύζευξη του Έρωτα και του Θανάτου, ας κλείσουμε, με τον Ελύτη, κάπως έτσι. «
Θέλουμε δε θέλουμε, είμαστε όλοι μας δέσμιοι μιας ευτυχίας, που από δικό μας λάθος αποστερούμαστε. Να από πού ξεπηδά η προαιώνια λύπη της αγάπης» ( Ανοιχτά χαρτιά, σελ. 43)

( ευκαιρία, η ανάρτηση αυτή, να θυμηθούμε το σαββατιάτικο ραντεβού μας στο ίδρυμα Θεοχαράκη για την έκθεση «Ο εικαστικός και ποιητικός κόσμος του Οδυσσέα Ελύτη» )

5 σχόλια:

daflek είπε...

Παλεύω από χθες να απαντήσω στο «διαδικτυακό διαγώνισμα». Γιατί «με χαρά»;
Ίσως γιατί η λέξη (όπως και στο στίχο «όμως κοντά στην κορασιά που μ’ έσφιξε κι εχάρη») είναι πολύ κοντά ηχητικά με τη λέξη χάρος; Ίσως, γιατί ο θάνατος , «ο μόνος αθάνατος», παραμονεύει και περιγελά τις χαρές μας; Ίσως για να θυμόμαστε ότι η χαρά είναι μια στιγμούλα και πάντως άλλο πράγμα από την ευτυχία, αν η τελευταία έχει και τη σημασία του να διατηρείς ή και να αποκτάς το χάρισμα της δημιουργικότητας (ή της ποίησης) μέσα στη συμφορά;
Και αντιγράφω (ελπίζω με την άδειά του, γιατί περίπου πύρινα με επηρέασε η συμφορά) από τον Παντελή Μπουκάλα:
«Είναι φορές στη ζωή των ανθρώπων που οι λέξεις τούς φαίνονται ανούσιες κι ανόητες• τιποτένιες και προδοτικές. ……….. Είναι φορές λοιπόν που πρέπει να πολεμήσεις με την απέχθεια για τις λέξεις, με την άρνηση της ίδιας της υπόστασής τους, με το μίσος για όσα λένε και για όσα αδυνατούν να συλλάβουν και να αποδώσουν. Είναι τότε που το ουρλιαχτό φαντάζει νοηματικά πλουσιότερο και κυριολεκτικότερο από οποιαδήποτε παρηγορητική φιλοσοφία• τότε που οποιαδήποτε προσπάθεια να συνταχθούν τα ασύντακτα και να ειπωθούν τα μη φωνητά, μοιάζει αδάπανο φιλολόγημα και ανεπίτρεπτη ωραιολογία. ………………………………………………………………………………....
Γυρνάει ο καθείς από τον άναυδο πόνο ή από τον τρόπο του ουρλιαχτού στον συνταγμένο κόσμο παίρνοντας τον δικό του βασανιστικό δρόμο, το δικό του μονοπατάκι - και, το ξέρουμε, δεν γυρνάνε όλοι οι ναυαγισμένοι• η λερναία πίκρα μπορεί να σε καταπιεί, να θρυμματίσει μονομιάς όσους θώρακες πίστεψες πως απέκτησες με καιρό και με κόπο.
……………………………………………………………………………….
Μ' αυτό το «εκεί», με τη μοίρα των βροτών ανθρώπων, πολέμησαν αμέτρητοι ποιητές και στοχαστές. Και έφτασαν στην κορυφή της σκέψης τους ακριβώς όταν συλλάβισαν απλά το αυτονόητο, το δεδομένο, όταν έδωσαν μορφή στο ασφυκτικό κοινό αίσθημα. Αυτό συνέβη από τον Ομηρο και το «γενιά των φύλλων των ανθρώπων η γενιά» της «Ιλιάδας» του («οίη περ φύλλων γενεή, τοίη δε και ανδρών»), στον Αισχύλο και το «μα ποιος, εξόν θεός, όλο το βίο του τον γεύτηκε απίκραντο;» του «Αγαμέμνονά» του («τις δε πλην θεών άπαντ' απήμων τον δι' αιώνος χρόνον;»), ώς τον Οδυσσέα Ελύτη και το συμπέρασμά του, στα «Ελεγεία της Οξώπετρας», πως «η αλήθεια μόνον έναντι θανάτου δίδεται», μια αλήθεια ωστόσο που την έχεις διδαχθεί κατ' επανάληψη εν ζωή».........
Και από τον Κ. Γεωργουσόπουλο
...«Ο Σοφοκλής ξεκάθαρα εντοπίζει το αδιέξοδο, θα έλεγα το μέγα Σκότος, αυτό που ο Χριστιανισμός ονόμασε Σκάνδαλον. Είναι ο θάνατος, λέει ο Σοφοκλής. Αυτό το αναπόφευκτο και νομοτελειακό γεγονός καθιστά δραματικό, τραγικό ζώο τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος είναι γραμμένος του θανάτου και το γνωρίζει• αυτό το ακατανόητο και παράλογο γεγονός προκαλεί τη μεγάλη Απορία. Και όλα τα άλλα, όλη η δημιουργική περιπέτεια, όλη η προμηθεϊκή προίκα προς τι;
Η λύση της Απορίας έχει δύο ρίζες λύσεως• τον Μηδενισμό και τη Μεταφυσική. Το τίποτα και την Αθανασία. Εδώ η δεινότητα έγκειται πως είσαι καταδικασμένος να διαλέξεις, είσαι καταδικασμένος να είσαι ελεύθερος να διαλέξεις και διαλέγοντας έτσι είσαι υπεύθυνος για ό,τι διάλεξες και άλλο τόσο υπεύθυνος για ό,τι δεν διάλεξες»............
Ο Κρητικός διάλεξε την Αθανασία. Εμείς;
(Υ.Γ. και για να ελαφρύνω λίγο το βαρύ, είναι αλήθεια, σχόλιο: ζηλεύω τους μαθητές /τριες σου. Να τους το μεταφέρεις)
Πολλά φιλιά

Διονύσης Μάνεσης είπε...

Daflek,

Τι (βαθιά) χαρά να συμπληρώνεις τόσο ουσιαστικά ό,τι καλά καλά δεν ανοίξαμε..Το ευχαριστώ λίγο είναι.

Διαβάζω την πρώτη σου παράγραφο, τα τρία τόσο ευαίσθητα "ίσως" σου, και σκέφτομαι πόσο όμορφο θα ήταν το μάθημα απαλλαγμένο από το στόχο των εξετάσεων. Πόσο δημιουργικό γίνεται να φτιάχνει η δική μας ευαισθησία τις προεκτάσεις της στο κείμενο, να γίνεται μετά μια γέφυρα που να αναζητά το διάλογο -"πάρε τη λέξη μου δώσε μου το χέρι σου" κλπ.

Αλήθεια, πόσο μεγάλη η Απορία του ανθρώπου μπροστά στην αμείλικτη αλήθεια. Κι η αθανασία που διάλεξε ο Κρητικός είναι πιο κοντά στην ελευθερία του. Λέει ο άλλος κρητικός, ο Καζαντζάκης, στο Ζορμπά, βάζοντάς τον να φωνάζει και να κάνει το παλικάρι:

"Εγώ κοιτάζω κάθε στιγμή το θάνατο· τον κοιτάζω και δεν τον φοβούμαι· όμως και ποτέ δε λέω: Μου αρέσει. Όχι, δε μου αρέσει καθόλου! Δεν είμαι λεύτερος;Δεν υπογράφω! Όχι, δε θ'απλώσω εγώ στο Χάρο το λαιμό μου σαν αρνί και να του πω "Σφάξε με, αγά μου, ν' αγιάσω!"
Τον ακούει σκεφτικός ο συγγραφέας και μονολογεί:
" Δε μιλούσα. Να λες "Ναι!" στην ανάγκη, να μετουσιώνεις το αναπόφευγο σε δικιά σου λεύτερη βούληση - αυτός, ίσως, είναι ο μόνος ανθρώπινος δρόμος της λύτρωσης. Το 'ξερα, και γι' αυτό δε μιλούσα"

Αυτό κάνει ο Κρητικός;

Α, έχει πολλή συζήτηση αυτό το μάθημα, κυρία!

Ρούλα, σ' ευχαριστώ πολύ πολύ.

ΥΓ. Στο διαδικτυακό διαγώνισμα πήρες άριστα:-))

Ἅ λ ς είπε...

"Όπου και να σας βρίσκει το κακό, αδελφοί,
όπου και να θολώνει ο νους σας,
μνημονεύετε Διονύσιο Σολωμό και μνημονεύετε Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη" Ελύτης

δεν ειναι καθόλου τυχαίο το παραπάνω. Δεν είναι τυχαιο επίσης που και γω αγαπω ελύτη.χιχι

Πόσο θα ήθελα να πετύχω τον καψωμένο στη σχολή. "δύσκολος καθηγητης αλλά ωραίος τύπος", λένε παλιοι μου καθηγητες. Πέρασα έξω από μια κλειστη πόρτα το πρώτο έτος που έγραφε το όνομά του, τι κρίμα να μην τον προλάβω...

φιλί!

Νίκος είπε...

Για χαρά και στην εδώ παρέα!!Χαχαχα!!!Θα ήθελα να πω αυτό πάντως.Ο έρωτας είναι άλλη όψη του θανάτου,καθώς ο έρωτας είναι ο θάνατος του εγωισμού,ο έρωτας είναι ο θάνατος του εγώ,ενώ ο θάνατος και ο έρωτας είναι δυό σημαντικές στιγμές για τον άνθρωπο!!

Lia είπε...
Αυτό το σχόλιο αφαιρέθηκε από τον συντάκτη.