Ο Ελύτης για τον Παπαδιαμάντη (2)

Η σημερινή ανάρτηση αφιερώνεται στην Αλεξάνδρα του Γ1, που παλεύει με πείσμα τις εργασίες της

Πραγματικότητα και όνειρο

Χαρακτηριστικός είναι ο τρόπος με τον οποίο ο Παπαδιαμάντης κινείται μεταξύ φυσικού και υπερφυσικού, μεταξύ πραγματικότητας και ονείρου.

Διαβάζουμε στη σελ. 173-4 του σχολικού βιβλίου μας: " Ἦτον ἀπόλαυσις, ὄνειρον, θαῦμα. Εἶχεν ἀπομακρυνθῆ ὡς πέντε ὀργυιάς ἀπό τό ἄντρον, καί ἔπλεε, κι' ἔβλεπε τώρα πρός ἀνατολάς, στρέφουσα τά νῶτα πρός τό μέρος μου. Ἔβλεπα τήν ἀμαυράν καί ὅμως χρυσίζουσαν ἀμυδρῶς κόμην της, τόν τράχηλόν της τόν εὔγραμμον, τάς λευκάς ὡς γάλα ὠμοπλάτας, τούς βραχίονας τούς τορνευτούς, ὅλα συγχεόμενα, μελιχρά καί ὀνειρώδη εἰς τό φέγγος τῆς σελήνης. Διέβλεπα τήν ὀσφύν της τήν εὐλύγιστον, τά ἰσχία της, τάς κνήμας, τούς ποδας της, μεταξύ σκιᾶς καί φωτός, βαπτιζόμενα εἰς τό κῦμα. Ἐμάντευα τό στέρνον της, τούς κόλπους της, γλαφυρούς, προέχοντας, δεχόμενους ὅλας τῆς αὔρας τάς ριπάς καί τῆς θαλάσσης τό θεῖον ἄρωμα. Ἤτον πνοή, ἴνδαλμα ἀφάνταστον, ὄνειρον ἐπιπλέον εἰς τό κῦμα· ἦτο νηρηίς, νύμφη, σειρήν, πλέουσα, ὡς πλέει ναῦς μαγική, ἡ ναῦς τῶν ὀνείρων…
(…) Εἶχα μείνει χάσκων, ἐν ἐκστάσει, καί δεν ἐσκεπτόμην πλέον τά ἐπίγεια"


Κοιτάξτε τι ωραία που σταδιακά απομακρύνεται από την απτή πραγματικότητα το βοσκόπουλο, κυριευμένο από το θέαμα. Αυτό που έβλεπε ήταν " απόλαυσις [γήινο], όνειρο [στο μεταίχμιο], θαύμα [μη πραγματικό]. Ένα ασύνδετο που κλιμακούμενο οδηγεί πέραν του πραγματικού. Η ίδια κλιμάκωση και στα τρία βασικά ρήματα της παραγράφου: Έβλεπα…διέβλεπα…εμάντευα. Η όψη της πραγματικότητας γίνεται πεδίο της φαντασίας - αφού, άλλωστε, "όλα συγχεόμενα και ονειρώδη, μεταξύ σκιάς και φωτός.." Στο τέλος πια της παραγράφου η λουόμενη κόρη περιγράφεται με χαρακτηρισμούς που ανήκουν αποκλειστικά στην έξω της πραγματικότητας περιοχή: " πνοή, ἴνδαλμα ἀφάνταστον, ὄνειρον ἐπιπλέον εἰς τό κῦμα· ἦτο νηρηίς, νύμφη, σειρήν, πλέουσα, ὡς πλέει ναῦς μαγική, ἡ ναῦς τῶν ὀνείρων…"
Έτσι που ο αφηγητής απομένει "χάσκων, εν εκστάσει", χωρίς να σκέπτεται πλέον τα επίγεια.

Η θαυμαστή πραγματικότητα του Παπαδιαμάντη. Που αντιμετωπίζει λογικά το θαύμα και θαυμαστά την απτή πραγνατικότητα. Γράφει ο Ελύτης:
" Συνεχώς η δυσπιστία προς την ασφάλεια που μπορεί να προσφέρει το έδαφος των ανθρωπίνων είναι - και με πολύ έντονο τρόπο - αναπτυγμένη στον Παπαδιαμάντη· αλλά και το πάτημα του άλλου ποδιού στα πέραν του κόσμου τούτου, πολύ σταθερό. Η επί γης ευτυχία είναι μια στιγμούλα, και η στιγμούλα αυτή ένα σκαλοπάτι για να περάσεις από το άλλο μέρος, το μέρος του θανάτου. "

Στο όνειρο στο κύμα ο Ελύτης διακρίνει τα εξής διαδοχικά στάδια: η καθαρή αίσθηση ( όταν το βοσκόπουλο βλέπει τη Μοσχούλα γυμνή στο κύμα)· αυτή η καθαρή αίσθηση γίνεται μια στιγμή ευτυχίας( όταν αγγίζει με τα χέρια το ίδιο το όνειρό του)· αυτή η στιγμή ευτυχίας γίνεται ύστερα υψηλό ιδανικό. Ένα ιδανικό που παραμένει άπιαστο, αφού η Μοσχούλα αργότερα μεταβάλλεται σε μια γυναίκα συμβατική, ενώ, συμβολικά, τη στιγμή του ονείρου χάνεται το αγαπημένο του ζωάκι, η ευνοούμενή του κατσίκα που έχει το ίδιο όνομα με την κοπέλα.



Ο Ελύτης επισημαίνει πως στον Παπαδιαμάντη όλα " παίρνουν το χαρακτήρα του μυστηρίου και των υπερφυσικών γεγονότων χωρίς, σχεδόν, να διαταράσσεται η τρέχουσα καθημερινή φύση των πραγμάτων· κάτι που μόνον ο συνειρμός ο ονειρικός μπορεί, στο επίπεδο, το ποιητικό, να πετύχει".
Παράλληλα δε με τα φυσικά στοιχεία, που μετέχουν με τρόπο χαμηλόφωνο, καθημερινό, στο ανθρώπινο δράμα, λειτουργούν και τα υπερφυσικά εκείνα,
" χωρίς να χάνουν τα μέτρα όπου μπορεί να κινηθεί με αληθοφάνεια η προσληπτικότητα του απλού ανθρώπου."