Μια έκθεση, ένα βιβλίο, μια πρόταση

Στις δύσκολες μέρες που περνάμε, όπου η αναζήτηση πηγών με γάργαρο καθαρό νερό είναι αναγκαία και ζωτική, κάνουμε την πρόταση να βρεθούμε παρέα στην έκθεση «Ο Κόσμος του Οδυσσέα Ελύτη-Ποίηση και Ζωγραφική», στο ίδρυμα Β και Μ. Θεοχαράκη. Εκεί: Ο εικαστικός κόσμος του Ελύτη στο σύνολό του ( τα περισσότερο γνωστά κολάζ του, αλλά και υδατογραφίες και τέμπερες), αρκετά χειρόγραφά του, γνωστές και ανέκδοτες φωτογραφίες, καθώς και βιβλία του. Η έκθεση συμπληρώνεται με έργα γνωστών εικαστικών και άλλων καλλιτεχνών που έχουν δημιουργήσει έργα εμπνευσμένα από τον ποιητικό του κόσμο. Το υλικό, μάλιστα, της έκθεσης θα περιλαμβάνεται σε έναν πολυσέλιδο κατάλογο.
Μπορούμε, μάλιστα, να τρυπώσουμε βαθύτερα στο στοχαστικό σύμπαν του Ελύτη διαβάζοντας το βιβλίο που εκδόθηκε πολύ πρόσφατα («Συν τοις άλλοις» ο τίτλος του, εκδόσεις Ύψιλον) και περιέχει 37 συνεντεύξεις του, από το 1942-1992 και που, όπως διαβάζω, είχε επιλέξει ο ίδιος για να εκδοθούν κάποτε. Συνεντεύξεις, που έρχονται να προστεθούν στο δοκιμιακό έργο του ποιητή και να αποδώσουν ζωντανά τη σκέψη του, τη θεώρησή του για πράγματα, για καταστάσεις και αξίες. Και που, διαβάζοντάς τις εντυπωσιάζεσαι για τη διαχρονική ισχύ των απόψεων που εκφράζονται, για την καθαρότητα, τη διεισδυτικότητα, την ευστοχία.
(Θα προσπαθήσουμε να το προμηθευτούμε σύντομα, να το βρίσκετε στη σχολική βιβλιοθήκη).
Δείτε μερικά πρόχειρα παραδείγματα που έχουν να κάνουν κυρίως με την ποίηση και την πολιτική, και με τον καιρό θα επανέλθουμε, γιατί, πράγματι, το σώμα των συνεντεύξεών του μας προσφέρει πολλές αφορμές.
"[...] αναρωτιέται κανείς: για τι παλεύουμε νύχτα μέρα κλεισμένοι στα εργαστήριά μας; Παλεύουμε για ένα τίποτε, που ωστόσο είναι το παν. Είναι οι δημοκρατικοί θεσμοί, που όλα δείχνουν ότι δεν θ' αντέξουν για πολύ. Είναι η ποιότητα, που γι' αυτή δεν δίνει κανείς πεντάρα. Είναι η οντότητα του ατόμου, που βαίνει προς την ολική της έκλειψη. Είναι η ανεξαρτησία των μικρών λαών, που έχει καταντήσει ήδη ένα γράμμα νεκρό. Είναι η αμάθεια και το σκότος. Ότι οι λεγόμενοι "πραχτικοί άνθρωποι" -κατά πλειονότητα, οι σημερινοί αστοί- μας κοροϊδεύουν• είναι χαρακτηριστικό. Εκείνοι βλέπουν το τίποτε. Εμείς το παν. Που βρίσκεται η αλήθεια, θα φανεί μια μέρα, όταν δεν θα 'μαστε πια εδώ. Θα είναι, όμως, εάν αξίζει, το έργο κάποιου απ' όλους εμάς. Και αυτό θα σώσει την τιμή όλων μας - και της εποχής μας."
«Ο κόσμος έχει κουραστεί ν' ακούει κηρύγματα που δεν έχουν αντίκρισμα ή που το ίδιο το αντίκρισμα τους τα διαψεύδει. Η έμφυτη τάση του ανθρώπου ν' αλλάξει την απαράδεκτη σήμερα τάξη του κόσμου, αυτή η επαναστατική του διάθεση, διοχετεύεται σε σχήματα, καλουπάρεται και διατίθεται στο εμπόριο των κοινωνικών ιδεών, κατά τρόπο που υποβιβάζει τη νοημοσύνη του και εξαφανίζει την ατομικότητά του. Η διχρωμία των καιρών μας -η δεξιά και η αριστερά- καλύπτει το αληθινό πρόβλημα του ανθρώπου, που, βέβαια, βρίσκεται πολύ πιο πέρα από το αν θα φορέσει καλύτερο ή όχι παντελόνι. Κάτι τέτοιο είναι η χειρότερη τυραννία. Προσωπικά, αισθάνομαι να καταπιέζομαι από τις εξουσίες. Αν αυτό είναι αναρχισμός, τότε είμαι αναρχικός. Όχι βέβαια με την έννοια να βάζω μπόμπες. Αλλά να μην ανέχομαι με κανένα τρόπο να με διαθέτουν κατά τη βούλησή τους, χωρίς τη συγκατάθεσή μου, οι τρίτοι, οι άσχετοι, οι σωτήρες. Και αυτό είναι ένα αίσθημα που ολοένα και περισσότερο κυριεύει σήμερα μερικές συνειδήσεις".


«Οπως βλέπετε, σ’ αυτά τα πενήντα τετραγωνικά εργάζομαι και ζω εδώ και πολλά χρόνια. Ούτε είχα ούτε θα ήθελα να έχω ποτέ περισσότερα. Οχι ότι παρασταίνω τον ασκητή. Ο άνθρωπος, πιστεύω, δεν πρέπει να στερείται από τίποτα. Πρέπει, όμως, να αρκείται και στα απαραίτητα. Η πολυτέλεια, το περιττό, σε απομακρύνουν από το ουσιώδες, σε διαλύουν».
Ποίηση για μένα είναι πόλεμος προς τον χρόνο και τη φθορά. Κλεισμένος στα πενήντα τετραγωνικά μου, συνεχίζω αυτόν τον πόλεμο. Και άσχετα εντελώς αν βγαίνω νικητής ή όχι, σε μια τέτοιου είδους μάχη, ομολογώ, βρίσκω την ύψιστη ικανοποίηση. Σε μιαν εποχή θριάμβου των ποσοτικών εκτιμήσεων, βλέπω την ποίηση σαν τη μόνη ενδεδειγμένη να διαφυλάξει το ιερό και απαραβίαστο της ανθρώπινης προσωπικότητας».

Το ραντεβού, λοιπόν, για την έκθεση, λέμε να είναι το Σάββατο, 8 Οκτωβρίου, κατά τις 10.00΄. Θα τα πούμε και στην τάξη.

(Ίδρυμα Εικαστικών Τεχνών και Μουσικής Β. & Μ. Θεοχαράκη: Βασιλίσσης Σοφίας 9 & Μέρλιν 1/ Tηλ.: 210-3611206 /

Διάρκεια έκθεσης: 22 Σεπτεμβρίου – 27 Νοεμβρίου/ Τιμές εισιτηρίων:6 €, 3 € (μειωμένο))

Διον. Σολωμός-Δημ. Λάγιος "Γαλήνη"

Δημ. Λάγιος

Διον. Σολωμού

ΓΑΛΗΝΗ
Δεν ακούεται ουτ’ ένα κύμα
εις την έρμη ακρογιαλιά·
λες και η θάλασσα κοιμάται
μες της γης την αγκαλιά

Ένα σχεδόν αιώνα μετά το θάνατο του Διονυσίου Σολωμού θα γεννηθεί στο νησί του ποιητή ο Δημήτρης Λάγιος. Θα μαζέψει από τις γωνιές, τα καντούνια, τις ταβέρνες τις μουσικές που τραγουδούσαν τους στίχους του ποιητή, θα φτιάξει και δικές του εμπνευσμένες και πιστές στα μουσικά μονοπάτια της ιδιαίτερης πατρίδας του και θα μπολιάσει πλούσια τη μουσική του τόπου μας.
Πράγματι, τυχεροί οι τόποι που οι άνθρωποί τους πλουτίζουν τη συλλογική μνήμη, οι τόποι που γνωρίζουν στο πέρασμα του χρόνου συναντήσεις ευφάνταστων δημιουργών, τυχεροί εμείς που τρεφόμαστε με τους καρπούς τους.
Ο Δημήτρης Λάγιος στη σύντομη ζωή του ( 1952-1991) πρόλαβε να αφήσει ένα σημαντικό έργο. Συναντήθηκε με την παράδοση, την ποίηση, τη μουσική, σύνθεσε έργα μουσικά, μελοποίησε ποιητές, συγκέντρωσε και διέσωσε παραδοσιακό υλικό, έγραψε στίχους, τραγούδησε με έναν ξεχωριστό, αισθαντικό τρόπο τα τραγούδια του.
Σήμερα ακούμε μόνο τη «Γαλήνη». Κι αν σας αρέσει, σας προτείνω να δοκιμάσει κάποιος να οπτικοποιήσει ένα άλλο ποίημα του Σολωμού μελοποιημένο από το Δ. Λάγιο.

Το σχήμα της δοκιμασίας στον Κρητικό

Στην πρώτη σας άσκηση για τον Κρητικό σάς ζητήθηκε να «συλλάβετε» τον κεντρικό νοηματικό πυρήνα του έργου, τον πιθανό βασικό

στόχο που είχε ο Σολωμός γράφοντας το ποίημα αυτό, τις ιδέες που ήθελε να αναδείξει.
Ας δούμε πώς ο Ερατοσθένης Καψωμένος στο βιβλίο του « Ο Σολωμός και η ελληνική πολιτισμική παράδοση» (εκδ. Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα,1998) συλλαμβάνει τα κύρια νοήματα του Κρητικού κυρίως μέσα από το σχήμα της δοκιμασίας.

[το βιβλίο μπορείτε να το ξεφυλλίσετε όλο εδώ ]

Αξίζει να παρακολουθήσουμε το σκεπτικό του, το οποίο στηρίζεται και στις σημειώσεις του ίδιου του ποιητή: " Ο Κρητικός είναι το πιο αφηγηματικό από τα έργα της ωριμότητας του Σολωμού. Και μ' αυτή την προϋπόθεση, μια οργάνωση του μύθου με άξονα το σχήμα της δοκιμασίας
είναι αναμενόμενη. Πράγματι, στις ιταλικές σημειώσεις του έργου, η έννοια της δοκιμασίας επανέρχεταιαρκετές φορές, σε αποφαντικές διατυπώσεις, που επαληθεύουν την υπόθεση αυτή: "πεδίο δοκιμασίας είναι η ζωή"(ΑΕ 360Β8), "ο πόνος είναι δοκιμή" (ΑΕ 374) (...) Έχομε λοιπόν ρητές και πολλαπλές αναφορές σε υλικές και ψυχικές δοκιμασίες του ήρωα, που νομιμοποιούν απόλυτα μια πρώτη γενική εκτίμηση ότι το σχήμα της δοκιμασίας είναι ένας από τους άξονες της 'ιστορίας' και ότι βέβαια δεν περιορίζεται στις ανοιχτές ηρωικές συγκρούσεις αλλά διαπερνά το μύθο, ακόμη και τις εκστατικές στιγμές".

Σε τι όμως συνίσταται η δοκιμασία αυτή; Σε ποιες βασικές ιδέες, αντιλήψεις του ποιητή προσφέρει πεδίο έκφρασης; Ποιες οι δυνάμεις που αντιπαλεύουν σ' αυτή τη δοκιμασία; Τον Ε. Καψωμένο τον κατευθύνει εδώ η εξής σημείωση του Σολωμού: "Μια ισορροπία δυνάμεων ανάμεσα στην ψυχή του ναυαγού, μεστή από μια Μεγάλη Στιγμή της Ιδέας (που είναι να φέρει στο ακρογιάλι το σώμα της αρραβωνιαστικιάς που τη νομίζει ζωντανή) και στα Εξωτερικά Εμπόδια της Φύσης, μεστής από μιαν άλλη Στιγμή Μαγευτική της Ιδέας. Θαρρώ πως εδώ πλύ φυσικά βαθαίνει η αυλακιά μιας Μεγάλης Ποίησης"(ΑΕ 380Α19-27)

Απ' τη μια μεριά, δηλαδή, είναι ο ναυαγός, που η σωτηρία της κόρης αποτελεί γι' αυτόντο υψηλό χρέος, το περιεχόμενο της ηθικής του βούλησης. Αφού αυτή η ηθική του θέληση αποδεικνύεται γι' αυτόν δυνατότερη από το ένστικτο αυτοσυντήρησης, τότε βρισκόμαστε σε μια "μεγάλη στιγμή της Ιδέας"
Απ' την άλλη, την αντίμαχη δύναμη αντιπροσωπεύει η Φύση, είτε με το βίαιο πρόσωπό της (καταιγίδα), είτε με τις οπτασίες του Κρητικού (φεγγαροντυμἐνη, ήχος), που λειτουργούν ααασαγηνευτικά, "μαγνητικά", αποπροσανατολιστικά, αφομοιωτικά, κυριεύοντας την ψυχή του και παραλύοντας την αγωνιστική του βούληση, προσπαθώντας να τον κάμψουν.

Τελικά ο Κρητικός δεν καταφέρνει να σώσει την κόρη. Αυτή η φαινομενική ήττα της ηθικής θέλησης του ήρωα στο επίπεδο της δράσης γίνεται το "πικρό αντίτιμο που πληρώνει ο Κρητικός για να φτάσει σε μια ανώτερη συνείδηση του κόσμου και των ανθρώπινων αξιών ( ανθρώπινη αλληλεγγύη, αναίρεση ανταγωνισμού, ενότητα με τον κόσμο, ποιητική δωρεά, επαναπροσδιορισμός αξιών)

Μέσα από τη δοκιμασία, δηλαδή, ο ήρωας θα φτάσει στην ολοκλήρωση κι αυτό θα το πραγματώσει μέσα από τη σχέση με τη Φύση.

Μπορείτε, σαν άσκηση, να παρακολουθήσετε αυτή την ερμηνεία ακολουθώντας κι ερμηνεύοντας τα στάδια του έργου: καταιγίδα, συνάντηση στον παράδεισο, οπτασία φεγγαροντυμένης, αναφορές στο "πολεμικό" παρελθόν στην Κρήτη και στην κατάσταση του παρόντος που ψωμοζήτης αφηγείται την ιστορία του, ο παράξενος ηχός, η κατάληξη στην ακρογιαλιά.

( και, βέβαια, συστήνεται η ανάγνωση και των 14 σελίδων του Ε. Καψωμένου. Μπορεί να σας δυσκολέψει λίγο, αλλά φωτίζει πολύ καλά το ποίημα).

ΥΓ. Δεν είναι ψέμα: αύριο ξεκινάμε (!) και με το Γ2θεωρ. Κάλλιο αργά.. :-)

Αν μ' αφήσεις, θα πεθάνω

Διάβαζα το βιβλίο του πορτογάλου Camilo Castelo Branco (1825-1890) «Ολέθριος έρωτας Αναμνήσεις μιας οικογένειας», (εκδ. Νεφέλη, 2011), που είναι αυτό ακριβώς που λέει ο τίτλος. Η ιστορία ενός έρωτα που νοηματοδοτεί τη ζωή αλλά και που οδηγεί στον όλεθρο. Ο Camilo Castelo Branco, o αγαπημένος Camilo των πορτογάλων, έχει γράψει το έργο του το 1861, έργο που έχει πολλά στοιχεία από τον ευρωπαϊκό ρομαντισμό.
Στο επίμετρο της προσεγμένης και καλαίσθητης έκδοσης, η μεταφράστρια και αναπληρώτρια καθηγήτρια του πανεπιστημίου Αθηνών Μαρία Παπαδήμα μάς δίνει στοιχεία για τον έρωτα στη ρομαντική του διάσταση, στοιχεία που, δεν μπορεί, θα μας πάνε κοντά σε στοιχεία που θα παρατηρήσουμε και στον Κρητικό του Σολωμού.
Αντιγράφουμε από το επίμετρο: « [οι ήρωες του έργου] θα βιώσουν τον έρωτα στην απολύτως ρομαντική του διάσταση: τον έρωτα που μεταμορφώνει τις ψυχές, επανορθώνει τα σφάλματα, διακηρύττοντας την αγνότητα και την εντιμότητα των προθέσεων και αναζητώντας την αιωνιότητα μέσα στο θάνατο».(σελ.284)


Και: « [ο συγγραφέας επιλέγει] για κεντρικό θέμα τον έρωτα ως ειμαρμένη, ο οποίος προσανατολίζει, ορίζει και καθορίζει τη ζωή και το θάνατο των ηρώων του. Πρόκειται για έναν έρωτα στην πλέον υπερβατική και εξιδανικευμένη μορφή του, έναν έρωτα απαγορευμένο, αδύνατο, αλλά διαρκώς τροφοδοτούμενο από τα ανυπέρβλητα εμπόδια, που καθοσιώνουν μέσω των δοκιμασιών τους «εραστές-μάρτυρες» στο βωμό μιας αληθινής «θρησκείας του έρωτα», η οποία απαιτεί τη μέγιστη θυσία, τη στέρηση της ίδιας της ζωής και την εκούσια και λυτρωτική αποδοχή του θανάτου – ως εκ τούτου έναν έρωτα ρομαντικό στον υπέρτατο βαθμό» (σελ.279)

Στην καταληκτική παράγραφο του επίμετρου (σελ. 285): « Ο θάνατος, προαναγγελθείς ήδη στον πρόλογο, ζοφερός συνοδοιπόρος του έρωτα σε όλους τους αναβαθμούς της κλιμάκωσής του, θα σφραγίσει εντέλει τη μοίρα των τριών τραγικών ηρώων, προσφέροντας έτσι και στους τρεις (…) τη θριαμβευτική έξοδο από τη ζωή και την πανηγυρική είσοδο στην αιωνιότητα, τη μόνη δυνατότητα πραγμάτωσης που γνωρίζει ο ρομαντικός έρωτας».

Μπορείτε να το κάνετε και σαν άσκηση: « Ποιες οι ρομαντικές επιδράσεις που ανιχνεύονται στον τρόπο που περιγράφεται ο έρωτας των δυο ηρώων στον Κρητικό του Σολωμού;" Ή: "Ποια από τα στοιχεία που δίνει η Μαρία Παπαδήμα για το έργο "Ολέθριος έρωτας Αναμνήσεις μιας οικογένειας" παραπέμπουν και στον Κρητικό και ποια διαφοροποιούνται;»

Και, μιλώντας για έρωτα και θάνατο, ας κάνουμε ένα διάλειμμα με ένα τραγούδι που ο Μίνως Μάτσας βρήκε στα συρτάρια του με τα ρεμπέτικα και του έδωσε μια σύγχρονη φόρμα, τονίζοντας τα λυρικά του στοιχεία. Έχει, νομίζω, ενδιαφέρον, να δούμε τον τρόπο που περνάει στο χρόνο η ιδέα αλλάζοντας λίγο τα ρουχαλάκια της. Ακούστε την παλιά εκτέλεση του τραγουδιού, ακούστε και τη διασκευή και ..αποφασίστε ( Εγώ δυσκολεύομαι!)





Όσο για τον πορτογάλο συγγραφέα, εκεί που γίνεται σπαρταριστός είναι όταν ασκεί δριμύτατη και δηκτική κριτική στην καθολική εκκλησία, στα μοναστήρια και στους μοναχούς της χώρας του και της εποχής του. Αλλά αυτά ας τα αφήσουμε για επόμενη ανάρτηση.

Μαζεί

Ξανά φέτος εδώ. Χωρίς, τελικά, πολλή σκέψη και σχεδιασμό.

Γιατί με τα τμήματα της θεωρητικής της περσινής δευτέρας τάξης είχαμε ήδη διανύσει μαζί τη μισή διαδρομή.

Γιατί στην ερώτηση «τώρα που ήρθαμε εμείς στην τρίτη, κύριε, θα το σταματήσετε;» δεν υπάρχει απάντηση.

Γιατί το μάθημα έχει πια ημερομηνία λήξης – σε δυο χρόνια – και αυτό μας κάνει να είμαστε ακόμα πιο τρυφεροί μαζί του.

Γιατί η τάξη μας όντας ανοιχτή γνώρισε θαυμάσιους συναδέλφους κι ανθρώπους κι έχει αδυναμία να τους αποχαιρετήσει.

Γιατί τα δυο τελευταία χρόνια βλέπουμε τα πάντα γύρω μας να γκρεμίζονται και χρειάζεται να εξασκηθούμε στην όρθια στάση.

Γιατί οι δυσκολίες της εποχής και των συγκυριών μάς σημαίνουν πως τώρα περισσότερο από άλλοτε είναι, πρέπει να είναι, καιρός τού μαζί.

Γιατί – ας το ομολογήσουμε - η αγάπη για τα κείμενα, μάλλον εθίζει και ο εθισμός δημιουργεί μια δυσκολία αποχωρισμού.

Γιατί το χωρίς βιβλία ήδη είναι πολύ χωρίς.

Γιατί – για να θρέψουμε την αυτάρεσκη επαναστατικότητά μας τραγουδήσαμε πολύ στα νιάτα μας εκείνο το τραγουδάκι που μιλούσε για τη revolution permanente και μάλιστα jusqu’ au bout. Και γιατί δεν ήρθε η ώρα να το προδώσουμε.

Ίσως κι επειδή δεν είναι εύκολο να σκοτώνεις κάτι που αγαπάς.

Καλή αρχή για όλους, λοιπόν, κι ας αντιστεκόμαστε δημιουργικά στον έξω εφιάλτη. Θυμίζω ένα απόσπασμα από τους Ελεύθερους Πολιορκημένους (και βέβαια προσοχή στον τίτλο..), το ένατο, από το β΄σχεδίασμα: « (…) τη νυχτική γαλήνη δεν αντίσκοβε μήτε φωνή, μήτε κλάψα, μήτε αναστεναγμός· ήθελε πης ότι είχε παύσει η ζωή· οι ήρωες είναι ενωμένοι και μέσα τους λόγια λένε
Για την αιωνιότητα, που μόλις τα χωράει·
Στα μάτια και στο πρόσωπο φαίνοντ’ οι στοχασμοί τους·
Τους λέει μεγάλα και πολλά η τρίσβαθη ψυχή τους.
Αγάπη κι έρωτας καλού τα σπλάχνα τους τινάζουν·
Τα σπλάχνα τους κι η θάλασσα ποτέ δεν ησυχάζουν·
Γλυκειά κ’ ελεύθερ’ η ψυχή σα νάτανε βγαλμένη,
Κ’ υψώναν με χαμόγελο την όψη τη φθαρμένη.
Καλή μας χρονιά