Απώλεια, νοσταλγία, πόθος

« Ήμην πτωχόν βοσκόπουλον εις τα όρη. Δεκαοκτώ ετών, και δεν ήξευρα ακόμη άλφα. Χωρίς να το ηξεύρω, ήμην ευτυχής. Την τελευταίαν φοράν οπού εγεύθην την ευτυχίαν ήτον το θέρος εκείνο του έτους 187... Ήμην ωραίος έφηβος, κ' έβλεπα το πρωίμως στρυφνόν, ηλιοκαές πρόσωπον μου να γυαλίζεται εις τα ρυάκια και τας βρύσεις, κ' εγύμναζα το ευλύγιστον, υψηλόν ανάστημα μου ανά τους βράχους και τα βουνά.»

( Όνειρο στο κύμα, α΄ενότητα, α΄ παράγραφος)
[...]

«Μεγάλην προκοπήν, εννοείται, δεν έκαμα. Σήμερον εξακολουθώ να εργάζωμαι ως βοηθός ακόμη εις το γραφείον επιφανούς τινος δικηγόρου και πολιτευτού εν Αθήναις, τον οποίον μισώ, αγνοώ εκ ποίας σκοτεινής αφορμής, αλλά πιθανώς επειδή τον έχω ως προστάτην και ευεργέτην. Και είμαι περιωρισμένος και ανεπιτήδειος, ουδέ δύναμαι να ωφεληθώ από την θέσιν την οποίαν κατέχω πλησίον του δικηγόρου μου, θέσιν οιονεί αυλικού.Καθώς ο σκύλος, ο δεμένος με πολύ σχοινίον εις την αυλήν του αυθέντου του, δεν ημπορεί να γαυγίζη ούτε να δαγκάση έξω από την ακτίνα και το τόξον τα οποία διαγράφει το κοντόν σχοινίον, παρομοίως κ' εγώ δεν δύναμαι ούτε να είπω, ούτε να πράξω τίποτε περισσότερον παρ όσον μου επιτρέπει η στενή δικαιοδοσία, την οποίαν έχω εις το γραφείον του προϊσταμένου μου.»

( Όνειρο στο κύμα, τελευταίες παράγραφοι α΄ενότητας)

Μια προηγούμενη χρονιά ένας μαθητής είχε κάνει μια αφοπλιστική ερώτηση: « κι αν ήταν δικηγόρος στο νησί του; Θα ήταν ευτυχισμένος; » Η ερώτηση έδωσε λαβή και σε άλλες, οπότε, μεταξύ αστείου και σοβαρού, τέθηκαν θέματα, όπως:« αν συναντούσε τη Μοσχούλα κάτω από τις ίδιες συνθήκες αλλά σε μεγάλη ηλικία, θα αναστατωνόταν τόσο;», «αν, όντας βοσκόπουλο, είχε ένα αφεντικό που τον «έδενε» με ένα κοντό σκοινί, θα ήταν ευτυχισμένος;», «αν, όταν ήταν βοσκός, είχε προλάβει και γνώριζε γράμματα, θα ήταν δυστυχής;»

Ο τρόπος που έμπαιναν οι ερωτήσεις στην τάξη μάς βοήθησε να καταλάβουμε πως η αντίθεση στις δύο φάσεις της ζωής του αφηγητή, τότε που ήταν παιδί στη φύση και τώρα που είναι δικηγόρος στο άστυ, είναι σύνθετη. Καταλήξαμε στη συζήτηση που κάναμε πως ο Παπαδιαμάντης δεν ήθελε να συγκρίνει αμφίδρομα την παιδική και την ενήλικη ζωή ή την αγραμματοσύνη και τη μόρφωση ή τη φύση και την αστική ζωή ή να δείξει πώς με τη γνώση διαβρώνεται η αθωότητα που εγγυάται η άγνοια.


Όλα τα χαρακτηριστικά που περιγράφει στην πρώτη παράγραφο της πρώτης ενότητας του διηγήματος φαίνεται να τα θεωρεί στοιχεία που συναπαρτίζουν, συνθέτουν την ευτυχία. «Πτωχόν βοσκόπουλον», «ωραίος έφηβος», «δεν ήξευρα ακόμη άλφα» και «χωρίς να το ηξεύρω ήμην ευτυχής»…Ενώ στις δύο τελευταίες παραγράφους της ενότητας «εξήλθα δικηγόρος», «εργάζομαι ως βοηθός», «μισώ», «είμαι περιωρισμένος και ανεπιτήδειος» και «καθώς ο σκύλος, ο δεμένος με πολύ κοντόν σκοινίον (…)»

Εντέχνως τα στοιχεία δίνονται όλα μαζί, κομμάτια που συνιστούν κάθε φορά την ευτυχία ή τη δυστυχία του αφηγητή. Και μάλιστα τα πρώτα, της ευτυχίας, περιγράφονται αναδρομικά, από την απόσταση του χρόνου, αναπόφευκτα βουτηγμένα στην εξωραϊστική νοσταλγία, αλλά κι από την απόσταση του χώρου, που ανοίγει το δρόμο στην «αρκαδική θεώρηση» της λειτουργίας της φύσης.

Η απώλεια ( απώλεια της αθωότητας, της εφηβικής ηλικίας, της ελεύθερης ζωής στη φύση, της ξεγνοιασιάς) θρέφει τον ανικανοποίητο πόθο, την παράλογη αλλά και σχεδόν ενστικτώδη επιθυμία επιστροφής στο χρόνο που ζήσαμε.

Καταλάβαμε έτσι, μέσα από τις αστείες μας ερωτήσεις, πως τα διλήμματα «πόλη ή χωριό», «γράμματα ή άγνοια», «έφηβος ή ενήλικος» ήταν αρκετά επιφανειακά και πάντως, έτσι, από μόνα τους, όχι ο στόχος του Παπαδιαμάντη. Η σύγκριση φαίνεται να είναι μία και όλα αυτά μαζί τα εσωτερικά της στοιχεία.
Εσείς τι λέτε;


Α! Ξεχάσαμε το κουίζ μας:
Πού βρίσκεται αυτό το ορφανό μπαλκόνι
της πρώτης μας φωτογραφίας;