Μια ερμηνευτική προσέγγιση του Γας ομφαλός, της Κικής Δημουλά, μέσα από τη λειτουργία της υποβολής

ΜΙΑ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ "ΓΑΣ ΟΜΦΑΛΟΣ" ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΒΟΛΗΣ

Αναστηλώνεται Νοέμβρης των Δελφών.
Απόβροχο στις μετόπες της απορρόφησής του.
Σύννεφα που δεν θα φύγουν μοιράζονται θρόνους.
Ζωφόροι φύλλων κίτρινων κοσμούν
5 αντισεισμικά ανάκτορα ανέμων.

Πομπή σκαλοπατιών.
Προπορεύονται οι αρχές του τόπου∙ σαρκοφάγοι.
Ακολουθούν βασιλείς, προσκυνητές της προφητείας
αρχηγοί πολέμων με δώρα που στέλνει η φιλοδοξία
10 στους μάντεις της∙ αιώνες κοιλαράδες βραδυκίνητοι
με τις επαναλήψεις παλλακίδες τους.
Φρουρά της ροής σωματοφύλακες εκατέρωθεν∙
σαρκοφάγοι πάλι με τις περικνημίδες τους
-τσουκνίδες και ξερόχορτα.

15 Καθ΄ οδόν, στέψη σκέψης
που έκανα για σένα, επ΄ ανδραγαθία:
με την απουσία σου μεγάλωσες
εξάπλωσες των αφανών τις κτήσεις.

Ταξιθέτριες πέτρες στο θέατρο.
20 Στη σειρά των επισήμων κάθονται θυμάρια.
Τζαμπατζήδες θεατρόφιλοι βράχοι τριγύρω
κρέμονται σκαρφαλωμένοι στον απόηχο.
Στον κορυφαίο ρόλο της η τραγωδός αυλαία.
Ενθουσιώδους παρακμής χειροκροτήματα∙
25 μπιζάρουν μέλισσες κι άλλα βομβώδη
μελιστάλακτα κεντριά, αιώρησης κάνιστρα
με φρεσκοκομμένες πεταλούδες
ραίνουν την πρωταγωνίστρια ερμηνεία μας.

Ψηλά, από το στάδιο, εξακοντίζονται ιαχές
30 κύκλοι δρομείς επευφημούνται
νικητής ανακηρύσσεται
ένας- ένας που κλείνει.

Επακολουθώ. Στέρνες βωμοί άδυτα θυσιών
υδραγωγεία κινήτρων, η αρχαιότερη Πυθία:
35 η σαρκοφάγος πάλι. Αλλά η ζωή
τον αποφεύγει το χρησμό της.

Στάση σκέψης που κάνω για όλες
τις σπασμένες αρτιότητες: «το κάτω μέρος
μαρμάρινης τρεχούσης γυναικός»,
40 βήμα αβοήθητο ποδιού προς χαμένο σώμα,
μόνο η κουλουριασμένη κίνηση
ανώνυμου νεκρού πολεμιστή
δίπλα σε απόστρατη ασπίδα
και «δούλης νεαράς το σπασμένο κάτοπτρο»
45 -τώρα πως θα καλλωπίζεται η υποδούλωση.
Σφιγξ καθρεφτίζει το αναπάντητο.

Καντίνες. Κάτι για το δρόμο. Σάντουιτς,
αναψυκτικά, εμφιαλωμένο λάλον ύδωρ.
Μάρμαρα πάλι, αφιερώματα σε πέτρες
50 χαραγμένες. Δύσκολα διαβάζω.
Το σκληρό έμαθα πως χαράζει
αλλά όχι πως χαράζεται.
Αργά συλλαβίζοντας αναστηλώνω
μόνο τη λέξη ΕΠΤΟΗΘΗ. Μόνο; Όχι και μόνο.
55 Ακουστό ανά τον κόσμο το Επτοήθη.
Μαντείο.
Γας ομφαλός.

(Χαίρε Ποτέ, 1988)

Μια από τις σημαντικές λειτουργίες στο ποίημα της Κ. Δημουλά "Γας ομφαλός" είναι η υποβολή. Των σκέψεων και των συναισθημάτων. Η λειτουργία, δηλαδή, κατά την οποία προκαλούνται σκέψεις και συναισθήματα στον αναγνώστη, σε συγκεκριμένη πάντα κατέυθυνση, χωρίς να ονομάζονται, να δηλώνονται άμεσα.
Ας δούμε μερικά παραδείγματα από το συγκεκριμένο ποίημα.

ΤΟ ΚΑΠΟΤΕ ΚΑΙ ΤΟ ΤΩΡΑ

Εδώ, το σκηνικό του αρχαιολογικού χώρου των Δελφών προσφέρεται για την υποβολή της αίσθησης της φθοράς, μια και ο χώρος είναι ένας λαμπρός χώρος του παρελθόντος που σήμερα υπάρχει σε ερειπιώδη κατάσταση. Επιλογή σκηνικού, λοιπόν, εξαιρετικά κατάλληλη, πρόσφορη, για να υπομνησθεί η απουσία, το κάποτε και το τώρα ως αντίθεση, το τέλος, η ερημιά, ακόμα και ο θάνατος. Στο πρόσφορο αυτό πλαίσιο θα "ακουμπήσουν" πολλές επί μέρους γλωσσικές επιλογές της ποιήτριας. Π.χ:
(στ.6): "πομπή σκαλοπατιών" [πομπή: τότε / σκαλοπάτια: τώρα ]
(στ. 19): "ταξιθέτριες πέτρες" [ταξιθέτριες:τότε / πέτρες: τώρα ]
(στ.20): "στη σειρά των επισήμων κάθονται θυμάρια"
(στ.21): "τζαμπατζήδες θεατρόφιλοι βράχοι" [τζαμπατζήδες θεατρόφιλοι:τότε / βράχοι:τώρα ]
(στ.22): "στέκονται σκαρφαλωμένοι στον απόηχο" [ στέκονται σκαρφαλωμένοι ( οι θεατρόφιλοι): τότε / στον απόηχο: τώρα ]
(στ.24): "ενθουσιώδους παρακμής χειροκροτήματα" ( =υπαλλαγή: ενθουσιώδη χειροκροτήματα παρακμής) [ενθουσιώδη χειροκροτήματα: τότε / παρακμή:τώρα ]
(στ.25): "μπιζάρουν μέλισσες και άλλα βομβώδη" [μπιζάρουν: τότε / μέλισσες και άλλα βομβώδη: τώρα - ταυτόχρονα σχόλιο για τη "βομβώδη" εποχή του παρόντος;]
(στ.38):"σπασμένες αρτιότητες" αρτιότητες: τότε / σπασμένες: τώρα ]
(στ.48): "αναψυκτικά, εμφιαλωμένο λάλον ύδωρ" [λάλον: κάποτε / εμφιαλωμένο: τώρα ]
Και άλλα παρόμοια.

Από τα παραπάνω παραδείγματα μπορεί να γίνει κατανοητό πώς χρησιμοποιεί η Δημουλά τις προσφιλείς της γλωσσικές ατασθαλίες, για να υποβάλει την αντίθεση. Απρόοπτες συναντήσεις λέξεων, απροσδόκητοι συνδυασμοί, χρήση επιθέτων σε θέση ουσιαστικών και το αντίθετο, κατάργηση βασικών συντακτικών κανόνων, προσωποποιήσεις, υπαλλαγές κλπ.
Αλλά και για τον τονισμό, τον υποβλητικό τονισμό των δύο αντιπαρατιθεμένων χώρων ( παρελθόν/ακμή - παρόν/παρακμή ) η ποιήτρια μετέρχεται ανάλογων μέσων. Το σκηνικό, ο χώρος, από την αρχή της παρουσίασής του ( στ. 1 -5 ) αποδίδεται με λέξεις, εκφράσεις, τρόπους που υποβάλλουν τη αντιθετική οντότητα των μερών: θρόνοι, μετόπες, ζωφόροι και ανάκτορα αντισεισμικά, απ' τη μια, Νοέμβρης, απόβροχο, σύννεφα που δεν θα φύγουν και κίτρινα φύλλα απ' την άλλη. Και παρακάτω (στ.6 -14 ): οι αρχές του τόπου, βασιλείς, αρχηγοί, φρουρά, σωματοφύλακες απ' τη μια, αλλά σαρκοφάγοι εις διπλούν, καθώς και τσουκνίδες και ξερόχορτα -που κλείνουν τη στροφή. Οι ιαχές και οι δρομείς, που επευφημούνται ψηλά στο στάδιο (στ.29-30), αλλά δρομείς "κύκλοι" που ένας-ένας κλείνει (στ.30 και32). Τα ίδια και αργότερα: Η "φτηνή" σημερινή πραγματικότητα, η παρακμή του μνημειώδους χώρου των Δελφών περνάει μέσα από τις καντίνες, τα σάντουιτς, τα αναψυκτικά (στ.46-47)
Πουθενά στο ποίημα δεν έχει γίνει σύγκριση, πουθενά δεν έχει δηλωθεί με ευκρίνεια ο θαυμασμός για το ένδοξο παρελθόν ενός χώρου ( και ενός ανθρώπου, κατ' επέκταση ), ούτε ο αποτροπιασμός ή, έστω, η θλίψη για την παρακμή, τη φθορά, τις απουσίες του παρόντος, αλλά η υποβολή σε όλο το ποίημα λειτουργεί, "μιλώντας" ποιητικότερα και επιτρέποντας, αν όχι ωθώντας, τον αναγνώστη να τα νιώσει όλα αυτά έντονα.

ΤΟ ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΤΟ "ΕΣΥ" ΩΣ ΑΠΟΥΣΙΑ

Το ποιητικό υποκείμενο και η συναισθηματική του κατάσταση επίσης σκιαγραφούνται δια της υποβολής.
Το ποιητικό υποκείμενο της σύνθεσης εμφανίζεται άμεσα μόλις στους στίχους 15-16 ( "καθ' οδόν στέψη σκέψης που έκανα για σένα, επ' ανδραγαθία" ), μάς θυμίζει την παρουσία του στο στίχο 33 με το ρήμα "επακολουθώ" και στο στίχο 37 ( "στάση σκέψης που κάνω για όλες τις σπασμένες αρτιότητες" ) και "κλείνει" τη σύνθεση
( στ.50-57 ) βεβαιώνοντάς μας πως ζητούμενο του ποιήματος είναι περισσότερο ο ενδοσκοπούμενος εσωτερικός χώρος. ένας χώρος που ορίζεται και καθορίζεται από την απουσία του αγαπημένου προσώπου (στ.17-18): "με την απουσία σου μεγάλωσες εξάπλωσες των αφανών τις κτήσεις" )
Ήδη είχαμε τον ευφυή τίτλο "Γας ομφαλός", διατύπωση η οποία και σφραγίζει το ποίημα (στ.57), όπως δείχνει να σφραγίζει ισόβια και το ποιητικό υποκείμενο. Ο ομφαλός της γης, οι Δελφοί, ναι, αλλά και το ΕΣΥ που απουσιάζει και που αποτελεί "στέψη σκέψης", δηλαδή, καθ' υποβολήν, την κυρίαρχη, τη δεσπόζουσα σκέψη, αυτή που καλύπτει κάθε άλλη. Πόση διαφορά με το "στάση σκέψης" που γίνεται για να παρατηρηθούν οι "σπασμένες αρτιότητες" που συναντάει στο χώρο (στ.38)!
Το ποιητικό υποκείμενο, λοιπόν, συντριμμένο, αδύναμο, χαραγμένο ανεξίτηλα από το σκληρό του προϊόντος χρόνου, πτοημένο - κάτι που σχεδόν δηλώνεται στην κατάληξη του ποιήματος ( " Το σκληρό έμαθα πώς χαράζει αλλά όχι πώς χαράζεται. Αργά συλλαβίζοντας αναστηλώνω μόνο τη λέξη ΕΠΤΟΗΘΗ."-στ. 51-54.) Και για την κατάληξη του ποιήματος έχουμε προετοιμαστεί κατάλληλα και από τις υποβολές των τελευταίων περιγραφών του χώρου και των αντικειμένων του: " βήμα αβοήθητο παιδιού προς χαμένο σώμα" (στ.40), "κουλουριασμένη κίνηση ανώνυμου νεκρού πολεμιστή" (στ.41-42), "απόστρατη ασπίδα" (στ.43), "σπασμένο κάτοπτρο" (στ.44) και "Σφιγξ" που "καθρεφτίζει το αναπάντητο" (στ.45-46)
Ένα ολόκληρο ποίημα στο οποίο η απουσία εμφαίνεται δια της απουσίας, στο οποίο υμνείται ένα ΕΣΥ, ο Γας ομφαλός, μέσα από μια συνεχή άσκηση υποβολής. Έτσι απλά, όπως η απουσία μπορεί να υποβάλλει πάντα τη ματιά και τη διάθεσή μας.