Η φύση, ο άνθρωπος και το θείο στο ποιητικό σύμπαν του Διονυσίου Σολωμού

Σημειώσεις από το βιβλίο του Ερατοσθένη Καψωμἐνου "Καλή 'ναι η μαύρη πέτρα σου". Ερμηνευτικά κλειδιά στο Σολωμό, Αθήνα, Εστία, 1992

Στο Σολωμό η φύση αποτελεί έναν ενδοκοσμικό παράδεισο, που εξασφαλίζει την πληρότητα και την ευδαιμονία των όντων. Ανάμεσα σ' αυτή και στον άνθρωπο υπάρχει μια σχέση αρμονίας. Ο άνθρωπος εμφανίζεται ομοούσιος προς τη φύση ως προς τις κατηγορίες του ωραίου και του αγαθού.

Η αντίληψη αυτή παίρνει διαστάσεις με τη συγχώνευση φυσικής και μεταφυσικής περιοχής. Η φύση είναι ο χώρος του μυστηρίου και του θαύματος. Ορίζεται από την κατηγορία της θειότητας, της ιερότητας. Άνθρωπος, φύση, θείο, εμφανίζονται ομοειδή. Έτσι, αυτός ο κόσμος είναι ο φυσιολογικός χώρος της θεότητας. Και η "θεοφάνεια", η εμφάνιση, δηλαδή του θεού, αποτελεί μια οικεία και καθημερινή εμπειρία μέσα στην ελληνική φύση. Φυσικές, ηθικές, πνευματικές αξίες εξισώνονται, κάτι που μας φέρνει κοντά στην ιδέα της ενότητας του Σύμπαντος.

Μέσα σ' αυτό το ενιαίο σύμπαν θα περίμενε κανείς να καθιερώνεται μια αδιατάρακτη παγκόσμια αρμονία. Παρ'όλα αυτά, υπάρχουν και λειτουργούν εκδοχές του τραγικού, που έχουν την αρχή τους στην αρνητική λειτουργία των θετικών αξιών.
Έτσι, το ποιητικό υποκείμενο βρίσκεται στην ανάγκη, υπό συγκεκριμένες συνθήκες, να υπερασπίζεται σε έναν αγώνα την ηθική του ελευθερία άλλες φορές απέναντι στην εξωτερική βία κι άλλες από την αφομοιωτική ροπή που ασκεί επάνω του η φύση μέσω των θετικών αξιών της.

Η μέχρις εσχάτων αντίσταση στη διπλή αυτή πολιορκία, όπου η ηθική ανεξαρτησία και ακεραιότητα του υποκειμένου διαφυλάσσεται τόσο απέναντι στο μέγιστο θέλγητρο όσο και απέναντι στη μέγιστη βία, αντιπροσωπεύει την καθαρά σολωμική εκδοχή του τραγικού ( "υψηλού").

Θυσιάζοντας σ'αυτό τον αγώνα ακόμα και, πολλές φορές, την ίδια του τη ζωή, ο ήρωας καταχτά, την ύστατη στιγμή πριν απ το θάνατο, μιαν ανώτερη αυτογνωσία, που συνίσταται στη συνείδηση ότι διασώζοντας την ηθική του ελευθερία πραγματώνει την ιδανική ισορροπία απέναντι στον άνθρωπο και στον κόσμο.

Κατακτά την εσωτερική του δικαίωση, μια ιδεώδη υπαρκτική πληρότητα, μιαν αυτογνωσία που ισοδυναμεί με υπέρβαση του βιώματος του θανάτου.
Ο Σολωμός συνθέτει έτσι σε ένα ενιαίο σύμπαν πολλαπλές πηγές της ντόπιας παράδοσης:
- τον ελληνικό αισθητικό ανθρωπισμό, που συλλαμβάνει τη φύση ως χώρο κάλλους και αρμονίας.
- την ελληνορθόδοξη ηθικοθρησκευτική παράδοση, που καθιερώνει το θαύμα ως φυσική εμπειρία.
- το λαϊκό ανιμιστικό μυστικισμό, που δοξάζει τις ζωικές αξίες και εγκοσμιώνει τις μεταφυσικές αξίες.
Και μ'αυτή την έννοια, αντιπροσωπεύει την πρώτη συγκροτημένη έκφραση του νεοελληνικού πολιτισμικού προτύπου.

Μπορείτε, αν θέλετε, να επαληθεύσετε σημεία του κειμένου τού Ε. Καψωμένου μέσα από τονΚρητικό. Εστιάστε ιδιαίτερα στην επίδραση της Φεγγαροντυμένης καθώς και του ηχού στο ναυαγό.